طرح نوآفرین، یک فرصت یا یک سنگ‌اندازی جدید؟
۲۹ اردیبهشت روز مهمی برای جامعه استارتاپی ایران بود. روزی که بالاخره دولت استارتاپ‌ها را به رسمیت شناخت. روزی که مشکلات این صنف روی دایره ریخته شد و اسم استارتاپ برای اولین باز موضوع بحث رئیس جمهور و هیئت وزیران شد. طرحی تصویب شد که با نام آیین‌نامه‌ی حمایت از شرکت‌های نوپا قرار است مشکلاتی را از پیش پای جامعه‌ی استارتاپی بردارد. شاید هم مشکلاتی را به آن اضافه کند. این طرح در ۱۱ ماده منتشر شده است. طرحی که در حال حاضر بسیاری از تحلیل‌گران آن را سند توسعه‌ی اقتصاد دیجیتالی می‌دانند.
اما طرح نوآفرین یک فرصت است یا یک تهدید؟ نشانه‌های خوبی در آن دیده میشود و به نظر می‌رسد که هدف طرح ایجاد یک امنیت روانی و اقتصادی برای استارتاپ‌هاست اما آیا تبعات این طرح به طور کامل در نظر گرفته شده است؟ ما قصد داریم این طرح را به طور کامل بررسی کنیم. از الزامات این طرح و قوانین و ماده‌های آن خواهیم گفت و مزایای آن را بیان خواهیم کرد. از نواقص و ایرادات آن هم خواهیم گفت و یک دورنمای کلی از این طرح ارائه خواهیم داد.
طرح نوآفرین از کجا شکل گرفت و ماهیت آن چیست؟
کسب و کارهای نوپا در سال‌های اخیر جزو مباحث داغ دنیای فناوری و اقتصاد بوده‌اند. اما این لفظ در حقیقت به چه معناست به زبان ساده‌تر بگوییم: ایده‌هایی که تبدیل به یک محصول و یا سرویس می‌شوند و قصد دارند از این محصول یا سرویس کسب درآمد کنند و یا به عبارت صحیح آن ارزش‌آفرینی کنند. نمی‌توان تعداد استارتاپ‌های فعال ایرانی را به صورت دقیق و شفاف تعیین کرد. تعبیری که در فرهنگ کارآفرینی از لفظ استارتاپ وجود دارد بسیار گسترده است و تمام کسب و کارهایی که به نحوی با ایجاد سرویس و یا محصول ارزش‌آفرینی می‌کنند در این دسته قرار می‌گیرند و لزوما نیازی نیست در حوزه‌ی تکنولوژی باشد.
طرح نوآفرین قصد دارد تا از شرکت‌های نوپا تنها و تنها در حوزه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات حمایت کند. شاید این اولین ایرادی باشد که به این طرح وارد است. این طرح به چند دلیل عمده شکل گرفت:
· بیمه و مالیات از دلایل اصلی تصویب این آیین‌نامه است. شرکت‌های نوپا به خاطر ترس از بیمه و مالیات‌های سنگین عمدتا از تشکیل و ثبت شرکت خودداری می‌کنند. هزینه‌هایی که برای یک مجموعه‌ی تازه متولد شده عموما سنگین است. در حالی که این هزینه‌ها باید صرف رشد و توسعه‌ی خود شرکت شود.
· استارتاپ‌ها عمدتا مقیاس‌پذیر هستند و همواره بستری برای رشد آن‌ها وجود دارد. یعنی می‌توان اجزای بیشتر، افراد بیشتر، حجم کاری بیشتر و خدمات و محصولات بیشتر و بهتری را ارائه کرد. شرکت‌های نوپا به دلیل مشکلات جذب سرمایه‌گذار یا کمبود فضای کار و مشکلات مالی عمدتا با سرعتی کند حرکت می‌کنند. در حالی که می‌توان این مشکلات را از جلوی پای آن‌ها برداشت.
· هیچ آمار رسمی هم در دسترس نیست که تعداد استارتاپ‌ها، میزان سرمایه‌ی جاری در این کسب و کارها، مشکلات و فرصت‌های موجود را رهگیری کند. در نتیجه برای ساماندهی بهتر این مجموعه‌ها و برنامه‌ریزی کلان به این آمارها و اعداد و ارقام نیاز است.
به نظر می‌رسد بیمه و مالیات دو محور اصلی این طرح هستند. صاحبان استارتاپ‌ها همیشه نسبت به این دو مسئله حساسیت نشان می‌دهند و حساسیت آن‌ها کاملا بجاست. چرا که این هزینه‌های اضافه بر سازمان سرعت رشد استارتاپ‌ها را کم می‌کند و ترجیح می‌دهند چراغ خاموش عمل کنند و نسبت به ثبت شرکت اقدام نکنند. اما این کار مشکلاتی را به همراه دارد.
· آن‌ها نمی‌توانند از وام و تسهیلات برای پیشرفت کسب و کارشان استفاده کنند.
· شتاب‌دهنده‌ها عمدتا با شرکت‌های ثبت‌شده کار می‌کنند و از این امکان هم برخوردار نمی‌شوند.
· اگر این کسب و کارها با شتاب‌دهنده‌ای به توافق برسند همچنان در موضع ضعف قرار می‌گیرند و نمی‌توانند کیفیت و کارایی لازم را دریافت کنند و جذب سرمایه هم به مراتب سخت‌تر است.
طرح نوآفرین قصد دارد این مشکلات را با ثبت رسمی شرکت‌ها و حذف هزینه‌های بیمه و مالیات سروسامان دهد. ایده‌ی اولیه طرح کاملا به نفع استارتاپ‌هاست. سروسامان دادن مسائل مربوط به جذب سرمایه‌گذار و ارتباط با شتاب‌دهنده‌ها و فضای کار اشتراکی هم جزو مواردی است که در این طرح بررسی شده‌اند و در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
طرح نوآفرین چیست و قرار است دقیقا چکار کند؟
طرح نوآفرین در ۱۱ ماده و مختص شرکت‌های نوپا در زمینه‌ی تکنولوژی و فناوری اطلاعات تنظیم شده است. می‌توانید این ماده‌ها و تبصره‌های آن را در سایت نوآفرین مشاهده کنید. اما اگر بخواهیم به زبان ساده این طرح را بررسی کنیم شرایط، اهداف و فعالیت‌های آن شامل موارد زیر است:
شرایط:
- شرکت‌های نوپا یا استارتاپ‌هایی با فعالیت کمتر از ۳ سال که سرمایه‌ی ثبتی آن‌ها کمتر از ۲۵۰ میلیون و درآمد سالانه‌ی آن‌ها در سال جاری کمتر از ۵۰۰ میلیون تومان باشد مشمول این طرح می‌شوند.
- مالکان و موسسان و صاحبان سهام نسبت به توزیع سهم اقدام نکنند و حقوق ماهیانه‌ی آن‌ها کمتر از ۳ برابر کارگران مشمول قانون کار باشد.
- در سامانه‌ی نوآفرین ثبت‌نام کرده باشند.
مفاد:
- این شرکت‌ها اگر یک محصول یا یک سرویس تولید کنند از مالیات معاف می‌شوند.
- سهامداران یا هم‌موسسانی که کارفرما محسوب می‌شوند از پرداخت حق بیمه معاف می‌شوند و لزومی برای بیمه کردن ارائه‌دهندگان کالاها و سرویس‌ها وجود ندارد.
- حق بیمه کارورزان به مدت ۲ سال بر عهده‌ی دولت است.
- فضاهای کار اشتراکی به رسمیت شناخته می‌شوند و این فضاها بنا به تعداد می‌توانند کد کارگاهی بیمه دریافت کنند.
- دولت به روش سرمایهگذاری خطرپذیر روی استارتاپ‌ها سرمایهگذاری خواهد کرد.
- امکان انتقال مجوز به یک شرکت مادر در صورت خرید ۶۷ درصد از سهام میسر شده است.
- شرکت‌ها و کارگزاران خارجی هم می‌توانند مجوز دریافت کنند و مراکز شتابدهی داشته باشند.
این چکیده‌ای از تمام شرایط، مواد و قانون‌های جدید طرح نوآفرین است. اما آیا این طرح می‌تواند جوابگوی نیازهای استارتاپی و اقتصاد دیجیتال کشور باشد؟ آیا بستری برای آن وجود دارد؟ تا چه حد می‌توان امیدوار بود که این طرح به نتیجه برسد؟ خود صاحبان استارتاپ‌ها چه نظری در این باره دارند؟ در ادامه به مزایا و معایب این طرح خواهیم پرداخت و سعی خواهیم کرد با دیدی همه‌جانبه این طرح را بررسی کنیم.
مزایای طرح نوآفرین برای کسب و کارها چیست؟
این طرح اهداف بزرگی دارد و در صورت برآورده شدن این اهداف پتانسیل بالایی برای رشد کسب و کارها دارد. اولین مزیت این طرح کم کردن هزینه‌های استارتاپ‌هاست. هزینه‌های بیمه و مالیات یک مشکل جدی برای برخی استارتاپ‌ها هستند. با کاهش این هزینه‌ها استارتاپ‌ها می‌توانند به عنوان یک شرکت و یا نهاد رسمی فعالیت کنند. یک نهاد با کد اقتصادی و کد بیمهی رسمی که به رشد و توسعه‌ی شرکت‌های کوچک در مرحله‌ی نوزادی و در مرحله‌ی گذار کمک می‌کند. کاهش هزینه‌ها به هر شکلی مفید است. حق بیمهی کارورز هم می‌تواند تا حد زیادی مفید واقع شود.
یکی از مزیت‌های مهم طرح نوآفرین جذب سرمایه و یا تزریق سرمایه به استارتاپ‌هاست و به نظر می‌رسد عواقب این تزریق سرمایه به خوبی بررسی شده‌اند و از سیستم سنتی وام مستقیم به کسب و کارها خارج شده است. یک روش تامین مالی کار شده و مطابق با اصول سرمایهگذاری برای تزریق سرمایه در نظر گرفته شده است. این روش Venture Capital یا سرمایهگذاری ریسک‌پذیر است. این روش در حال حاضر در کشورهای اروپایی محور اصلی رشد و رونق محصولات و ایده‌های نوآورانه است. مدل ساده شده‌ی آن این است که دولت بجای وام مستقیم به استارتاپ‌ها به سرمایه‌گذاران وام می‌دهد و این سرمایه‌گذارها می‌توانند مشکلات نقدینگی و سرمایه استارتاپ‌ها را برطرف کنند. این روش سرمایهگذاری در اکثر کشورها بازده خوبی داشته است و حالا می‌توان کمی به این طرح امیدوار بود.
ماده‌ی ۱۱ این طرح برای شفافیت سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند جزو مزایای این طرح باشد. چرا که این ماده به طور ویژه برای کاهش فساد و رانت در این طرح قرار داده شده است. جامعه‌ی استارتاپی ایران در حال حاضر یک جامعه‌ی نوپا و پویاست. این نوع طرح‌ها می‌توانند آغازی برای این ماجرا باشند و این ماده می‌تواند نگرانی جامعه‌ی استارتاپی را کمتر کند.
مزیت دیگری که شاید کمتر به چشم می‌آید گستردگی طرح است. تنها استارتاپ‌های مقیم پایتخت شامل این طرح نیستند. در گذشته استارتاپ‌هایی که در شهرستان‌های کوچک شکل می‌گرفتند همواره با مشکلاتی در جذب سرمایه‌گذار مواجه بودند و حالا می‌توان امیدوار بود که فضای استارتاپی با رعایت عدالت در تمام شهرها و استان‌ها به کار خودش ادامه می‌دهد. در حوزه‌ی کارآفرینی و اشتغال‌زایی هم این فعالیت‌ها صرفا به پایتخت محدود نمی‌شود. در ضمن رشد استارتاپ‌ها مستقیما در اشتغال‌زایی تاثیر خواهد داشت و می‌توانیم امیدوار باشیم که این طرح بتواند بخشی از مشکلات بیکاری مخصوصا در قشر جوان را حل کند.
این طرح چه معایبی دارد؟ چه چیزهایی کم دارد و چگونه می‌توان آن را کارآمدتر کرد؟
قبل از اینکه به معایب طرح نوآفرین بپردازیم باید قبل از هر چیز به یک نکته‌ی مهم بپردازیم و آن اجرا شدن این طرح است. قبلا هم طرح‌های زیادی تصویب شده‌اند و هیچگاه به درستی اجرایی نشده‌اند و بعد از مدت‌ها به دست فراموشی سپرده شده‌اند. آیا می‌توان امیدوار بود که این طرح به خوبی و در یک بستر مناسب اجرا شود؟ یا این هم جزو همان وعده وعیدهایی است که بارها و بارها شنیده‌ایم و به قول معروف گوش ما از این وعده‌ها پر شده است. اما به فرض اجرا شدن صحیح آن باز هم ایراداتی به این طرح وارد است.
- اولین ایراد این است که نوآفرین و لفظ استارتاپ صرفا برای کسب و کارهای حوزه‌ی تکنولوژی و IT به کار رفته است در حالی که پتانسیل‌های درآمدی در سایر بخش‌ها مانند بخش سلامت، درمان، تجهیزات، گردشگری و … هم وجود دارد و کسب و کارهای زیادی در این حوزه‌ها فعالیت دارند. در ضمن این سیستم و مدل تعیین کسب و کار که با سرمایه ثبتی و درآمد سالیانه سنجیده میشود چندان جوابگو نیست. استارتاپ‌هایی وجود دارند که در کمتر از ۲ سال می‌توانند به درآمدی بالاتر از ۵۰۰ میلیون برسند ولی همچنان نیاز به سرمایهگذاری دارند چرا که این کسب و کارها همچنان پتانسیل مقیاس‌پذیری را در وسعت جهانی دارند و نیاز به سرمایهگذاری دارند.
- ایراد دوم که بسیاری از بنیان‌گذاران کسب و کارها به آن اشاره می‌کنند بوروکراتیک شدن و کاغذبازی‌های زیاد در این طرح و طرح‌های مشابه آن است که کاملا بجاست. به طور مثال سامانه‌ی نوآفرین بعد از چند روز همچنان مشکلاتی در ثبت‌نام داشت. اظهارنامه‌ی مالیاتی معضل بزرگی بود که در همان ابتدای ثبت‌نام وقت و انرژی زیادی از استارتاپ‌ها گرفت. ثبت شرکت و ماهیت حقوقی بخشیدن به آن می‌تواند مفید باشد اما لزوما عامل پیشرفت آن نیست. مشکلات اخذ مجوز، سنگ‌اندازی‌هایی مانند فیلترینگ و … یکی از دلایل اصلی کند شدن سرعت رشد کسب و کارهاست که می‌توان گفت خود متولیان این طرح از بانیان اصلی این مشکلات هستند.
- این طرح قسمت‌های گنگ و مبهم زیادی دارد و جزئیات آن به دقت بیان نشده‌اند. با سایر سازمان‌ها هم هماهنگی‌های لازم انجام نشده است. سازمان امور مالیاتی کشور همچنان خبر یا اطلاعیه‌ای در این زمینه منتشر نکرده است. بیمه تامین اجتماعی عملا واکنشی به آن نشان نداده است و به نظر می‌رسد طرح در مراحل اجرایی دچار اختلال شود. برخی کسب و کارها مانند خدمات تکنولوژی پزشکی و سلامت نیاز به مجوزهایی از وزرات بهداشت دارند و کسب و کارهای فین‌تکی نیز با سازمان ها و نهادی مختلفی طرف هستند. طرح در مراحل اولیه بسیار خام است و به نظر می‌رسد در مراحل اجرایی قوانین و بندهای جدیدی به آن اضافه شوند که همچنان می‌تواند مشکلاتی را در بر داشته باشد.
- ایراد نهایی و همیشگی این است که همچنان راه‌هایی برای قانون‌گریزان و قانون‌شکنان وجود دارد و عدم هماهنگی این طرح با دستگاه‌های نظارتی کشور ممکن است باعث بروز مشکلاتی نظیر رانت و پولشویی شود و فضای سالم استارتاپی کشور با خطراتی از این دست مواجه شود.
به نظر می‌رسد باید این طرح به صورت یک سند کلی و با جزئیات تمام در دسترس همگان قرار بگیرد تا جزئیات آن مورد بررسی قرار بگیرند. فرایند اخذ مجوز از سایر نهادها و مسائل مربوط به اظهارنامه مالیاتی تسهیل یابند و فضای تعاملی بین صاحبان استارتاپ‌ها و متولیان این طرح به وجود بیاید تا این طرح به صورت کامل و دغدغه‌مند دنبال شود و درگیر ماجراهای فراجناحی نشود.
نتیجه تحلیل
نوآفرین در نگاه کلی امیدوارکننده است. همین که فضایی ایجاد شده تا مشکلات جامعه‌ی استارتاپی مستقیما به گوش مسئولان و متولیان برسد امیدوارکننده است. اینکه اقداماتی در راستای کاهش هزینه‌ها و سرمایهگذاری در این بخش انجام شود می‌تواند تاثیر بسیار زیادی داشته باشد. به رسمیت شناختن کسب و کارهای نوپا می‌تواند قدم مثبتی باشد که سال‌ها جای خالی آن احساس می‌شد. نگرانی‌هایی هم وجود دارد. طرح‌های مشابهی قبلا هم در حوزه‌های مختلف شروع به کار کرده‌اند و در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست. اگر خوش‌بین باشیم و طرح نوآفرین را صرفا یک بمب خبری در رسانه‌ها ندانیم می‌توان تا حدی به این طرح امیدوار بود. البته نواقص و معایبی هم دارد که کمی نگران‌کننده است. باید منتظر ماند و دید جزئیات این طرح چه چیزهایی هستند؟ چه نهادها و ارگان‌هایی در این طرح سهیم خواهند بود و چگونه قرار است اجرا شود؟ آیا اصلا به مرحله‌ی اجرا می‌رسد؟
نویسنده: محمدمهدی سالاری – بنیان گذار بیزینس نالج